चढ्यो गर्मी, लेक फर्के भेडीगोठ

जाडो छल्न उँधौली वेंशी झरेका यहाँका फिरन्ते भेडागोठ गर्मी चढेसँगै माथी लेक तिर उभौली लागेका छन ।
हिउँदमा वेंशी झरेका जिल्लाका सवै एक सय २० भेडागोठ आ–आफ्ना पायक पर्ने गुर्जा, धौलागिरी, निलगिरी र अन्नपूर्ण हिमालफेदीका लेकाली चरनखर्क क्षेत्र तर्फ उकालो लागेका हुन ।

भेटेरिनरी अस्पताल तथा पशु सेवा विज्ञ केन्द्र म्याग्दीका अनुसार जिल्लाका सवै ६ वटा पालिकामा १८ हजार ५ सय ६७ वटा रैथाने वरुवाल जातका भेडा छन । यी भेडालाई मार्गनिर्देश (गाईड गर्न) भेडासँगै रैथाने सिनास जातका करिव ३ हजार बाख्रा पनि छन । प्रत्यक भेडाको बथानमा केही न केही नाईके बाख्रा हुन्छन । बथानमा अगाडी हिंड्ने बाख्रा नभएसम्म भेडाहरुको मात्र गोठ राख्न संभव हुँदैन । घर–घरमा पालिने खोरपाला भेडाबाख्राको गणना छैन ।

केन्द्रको अभिलेख अनुसार जिल्लामा सवैभन्दा धेरै अन्नपूर्ण गाउँपालिकामा ६ हजार १ सय ५१ वटा, धवलागिरी गापामा ५ हजार ९ सय ९१, रघुगंगा गापामा ५ हजार ५ सय ८९ वटा भेडडा रहेका छन । त्यस्तै मालिका गापामा ३ सय ६७ वटा, मंगला गापामा ३ सय ४७ वटा र बेनी नगरपालिकामा १ सय २२ वटा फिरन्ते भेडा पालन गरिएको छ । अन्नपूर्ण, धवलागिरी र रघुगंगा गाउँपालिका गुर्जा, धौलागिरी, निलगिरी र अन्नपूर्ण हिमालमुनी ठूला ठूला चरन क्षेत्र भएकोले यही क्षेत्रमा भेडागोठ बढी छन ।
‘यो वर्ष हिउँ र हिउँदे झरी नपरी जाडोयाम सकियो । उभौली हिंड्यौं । जेठ अन्तिमसम्म सवैभन्दा माथीको खयरलेकमा पुग्छौं’ अन्नपूर्ण गाउँपालिका, ६ घारबाट भेडा धपाउँदै पारी पाउद्वार तर्फ उकालो लागेका रकप्रसाद गर्वुजाले भने, ‘चिसोबढेपछि भेडाले चर्दै तल च्याप्छन, गर्मीबढेपछि माथीमाथी च्याप्न थालेपछि हामीले गोठ माथीमाथी सार्दै जान्छौं ।’ यस वर्षको हिउँदमा रकप्रसाद र कुमार पाईजाको संयुक्त भेडागोठले घारकको वनमा २५ हजार तिरेर चरन विताए ।
आफ्नो वस्ती क्षेत्रमा प्रशस्त चरन नभएका अन्नपूर्णको खोप्रा, खयरवराह क्षेत्रका चरन खर्कमा चौरी गोठ पनि भएकोले केही भेडागोठ भने मुस्ताङ्गको मुलीखर्क, बतासे, दह, बराह, मार्चे लगाएतका बुक्यानमा गोठ लैजाने चलन रहेको छ । जिल्लाको पश्चिम धवलागिरी गापाका केही भेडागोठ ढोरपाटन शिकार आरक्षको ढोरपाटन खर्कमा लैजाने गर्छन् । लेकमा गोठ लैजान प्रत्यक गाउंका आ–आफ्नै चरन क्षेत्र रहेका छन् ।

प्रयाप्त चरन, प्रशस्त आम्दानी र पिपिआर समेत पूर्ण खोप सुनिश्चित समेत प्रयाप्त औषधोपचार सुविधा भएपनि भेडापालन ब्यवसाय तर्फ भने बर्षेनी आर्कषण घट्दो छ । एक सय ४८ गोठ ५ बर्षमा घटेर एक सय २० मा र भेडाको संख्या २१ हजारबाट घटेर १८ हजारमा सिमित भएको तथ्याङ्कले देखाएको छ ।
‘सिमित ब्यक्तिबाहेक अधिकांश भेडा गोठाला/भेडा पालक कृषक अघिल्लो पुस्ताका छन । गोठमा बस्ने मान्छे पाउनै मुस्किल भएको गुनासा कृषकको छ’ भेटेरिनरी अस्पताल तथा पशु सेवा विज्ञ केन्द्र म्याग्दीका प्राविधिक अधिकृत शुभाष रेग्मीले भने, ‘जलवायु परिवर्तनको कारण भेडाको चरन क्षेक्रमा विषलु घाँस बढेको र चितुवा समेत बन्यजन्तुको आत्रमण पनि बढेको छ ।’
फिरन्ते गोठमा बस्ने गोठाला अभावका विचमा पनि भेडाबाट मनग्य आम्दानी छ । भेडाको माग उच्च छ । बजार खोज्न पनि पर्दैन, ग्राहक भेडा खोज्न गोठसम्मै पुग्छन । गाउँ–गाउँमा गरिने भूमेपुजा, बराह पुजा, विभिन्न जाति, जनजाहिरुको कुलपुजामा भेडाको वलीदिएर पुजा गर्न स्थानियले गोठबाटै खोसाखोस गर्छन । एक सिजनमा एक गोठले २ लाखदेखी १० लाख मुल्य बराबरको भेडा, बोकाको विक्री गर्छन । जिउँदो भेडाको ब्यापार मात्र होईन भेडाको ऊनको पनि राम्रो ब्यापार हुने गरेको छ ।

गाउँ–गाउँमा लाग्ने भुमेपुजा, जनैपूर्णीमा आदी चाडपर्वमा विभिन्न मन्दीरमा गरिने पुजासहित पशुवली दिने प्रचलन भेडाको ब्यापार गर्ने गतिलो अवसर हो । जनैपुर्णीमाका दिन खयरवराही मन्दीरमा लाग्ने यस क्षेत्रकै सवैभन्दा ठुलोमेला विभिन्न हिमाली क्षेत्रबाट आ–आफ्ना गोठ यही ल्याउने गरिन्छ ।
परम्परागत फिरन्ते भेडागोठलाई वन्यजन्तुको आक्रमणबाट भेडाबाख्रालाई जोगाउन सोलार टुकीहरु उपलब्ध गराईदिन, भकारीसहितको गोठसहित भेडाधपाएर हिंड्नु पर्ने भएकोले टेन्ट र गोठालाको मनोरन्जन र सुचनामा पहुँच बढाउन भेडा गोठालाले माग गरेका छन ।

‘सरकारले ब्यवसायीक भेडाबाख्रा पाल्नेलाई सहयोग गर्ने गरेको सुनेका छौं । हामी भेडा गोठालाहरुको जीवन कष्टकर छ त्यसैले सोलारटुकी, टेन्ट र रेडियो सहयोग मागेका हौं’ रघुगंगा गाउँपालिका, २ भगवतीका नन्दबहादुर भण्डारीले भने, ‘चरन क्षेत्रमा विभिन्न विषलु झार पलाउँन थालेको छ । बेंशीका वनमा चराउन पाईदैन । बन्यजन्तु बढेकोले पशु र हामीदुवैलाई असुरक्षा बढेको छ ।’
त्यति मात्र होईन परम्परागत शैलीमा पालिएका भेडीगोठमा भेडाको आनुबांशिक समस्या पनि देखिएको छ । स्वजातिय गर्भाधान (हाडनाता गर्भाधान)को समस्याले गर्दा भेडाको बृद्धीविकास र उत्पादनशिलता घटेको छ भने भेडाको आकारपनि घट्दो छ ।
‘परम्परागत भेडा गोठमा उन्नत जातका वीउ भित्राउन र स्वजातिय गर्भाधान हटाउन अनेक प्रयास गरेका छौं तर पुरानो पुस्ताले तयार नै हुन सकेको छैन । भेडामा हाडनाता गर्भाधानले माशु र ऊन उत्पादनमा बृद्धी ल्याउन संभव हुने थियो’ विज्ञ केन्द्रका पशु सेवा प्राविधिक गणेश रिजालले सुनाए ।