भुमेको भरमा लुलाङवासी

म्याग्दी जिल्लाको सवैभन्दा ठूलो र दुर्गम धवलागिरी गाउँपालिकाको २ नम्बर वडा हो, लुलाङ । कामी जातिको बाहुल्य लुलाङमा मगर र एकाध घर थकाली जातीको बसोबास छ । लुलाङ, लम्सुङ, मरेनी, नयाँवन र खोरिया यहाँका मुख्य वस्ती हुन । लुलाङ विक र खोरिया मगरको मात्र एकल वसोवास भएका वस्ती हुन । लम्सुङ र मरेनी भने, मिश्रित वस्ती हुन ।
जिल्लाको सवैभन्दा विकट दलित बस्ती लुलाङ्ग गाउँ भिरालो पाखोमा अवस्थित छ । स्थानिय उत्पादनले तिन महिनापनी पनि खान नपुग्ने यस वस्तीका दलितले जिल्लाका विभिन्न गाउँमा पुगी मजदुरी गर्ने गर्छन् । यही मजदुरीबाट उव्रेको रकमले जीविकोपार्जन गर्दै आएका दलित वस्तीमा वैदेशिक रोजगारीले भर थेग्न थालेको छ ।
लुलाङमा कहिले कुन पुस्ता आएर बसेको हो, स्थानीयलाई पत्तो छैन । स्थानीयका अनुसार २२ से २४ राज्यकाल रहँदा तत्तकालिन ताकम राज्य रहँदा स्थानीय क्षेत्रमा उत्खनन हुने तामाको काम गर्न रुकुमबाट अहिलेको पुस्तालाई ल्याएको हुन सक्छ ।
‘पुर्खाले हामीलाई केही भनेनन । सायद पुस्ता खोज्ने चेतना पनि भएन होला’धवलागिरी गापा, २ लुलाङका वडाध्यक्ष अकप्रसाद विकले भने, ‘खानी खन्ने प्रख्यात छन्त्याल जातीको वस्ती नजिकै कामीहरुको पनि ठूलो वस्ती रहेकोले पक्कै तामाखानी र तामा पल्गाल्न आएका होलान ।’
३ सय ४२ बढी घरधुरी रहेको लुलाङमा १ सय ८ परिवार मगर। २ सय २१ घर कामी, ७ घर दमाई र ४ परिववार थकाली जातीको बसोबास छ । गाउँपालिकाको प्रोफाईल अनुसार गरिवीको नक्साङकनमा लुलाङका अधिकांश परिवारमा ३–६ महिना खान पुग्छ । बाँकी खाद्यान्न पुरुषहरुले वैदेशिक रोजगारी बाहेक जिल्लाका विभिन्न वस्ती, मुस्ताङ, पोखरा समेतका क्षेत्रमा पुगेर ज्याला मजदुरी गरी गरेको आर्जनबाट जोहो हुन्छ । लुलाङवासीका एक्ला देवता ‘लुलाङ भुमेथान’ हुन । बारम्बार हुने भोकमरी, अनिकाल र खडेरीले सताउने भएकोले हुन सक्छ, लुलाङमा भुमेथानबाहेक अन्य मन्दीर छैनन ।
०७६ सालको तथ्याङकमा उल्लेख भएअनुसार लुलाङ पुख्यौली थलो भै वसाई नसरेका तर सहरमा बस्नेमध्यबाट एक जनाले स्नाकोत्तर उत्तिण गरेका छन । स्नातक गर्ने ३ जना, प्रमाणपत्र/१२ उत्तिर्ण गर्नेको संख्या ६२ र एसईई गर्नेको संख्या ९४ मात्र छ । स्थानियले दु:खजिलो गरेर निर्माण गरेको विद्यालयमा आवश्यक फर्निचर नहुंदा विद्यार्थी गुन्द्री ओच्छाएर भुइंमा बसी पढ्न बाध्य छन् ।
साविक जिल्ला विकास समिति अन्र्तगत युएनडिपीको सहयोगमा स्थापित उर्जा विकास शाखाले ०६७/०६८ सालमा दरखोला दोस्रो लुलाङ्ग (२५ किवा) लघुजलविधुत आयोजनाबाट उज्यालो गर्दै आएका लुलाङवासीलाई दरखोलामा आउने बाढीले बारम्बार दुख दिने गरेको छ ।
०७० सालमा लम्सुङमा आएको पहिरोले लुलाङ लघुजलविधुत आयोजनाको पावरहाउससहित सवै संरचना बढाएपछि पुन: ५ किमी माथी नयाँवनमा वैकल्पिक उर्जाको ८६ लाख, धवलागिरी गापाको ६० लाख र स्थानीयले १० लाख मुल्यबराबर श्रमदान जुटाएर अर्को लघुजलविधुत आयोजना निर्मण गरिएको छ । लामो समयदेखी वन्द आयोजना पुन:निर्माणगरी गाउँलाई झिलिमिली बनाउनु सवैभन्दा ठूलो उपलब्धी मानिएको छ ।
त्यसैगरी जिल्लाको सवैभन्दा दुर्गम, कम साक्षरता भएको र दलितबाहुल्य गुचुमुच्च परेको वस्ती लुलाङमा वडा कार्यालयले पहिलो प्राथमिकता नै स्वास्थ्य र सरसफाईमा दिएको छ । वडा र पालिकाको बजेटबाट वस्ती र टोलमा पक्की नाली/ढल निर्माणगरी फोहोरपानी तथा भेल ब्यवस्थापन गरेको छ । त्यसैगरी लुलाङका तीन वटै वस्तीका सवै घरमा ब्यवस्थित जुठ्याल्नोसहित एक घर एक धारा योजना खानेपानी योजना निर्माणाधिन छ । लुलाङ गाउँको शिरानबाट झर्ने भेलले पहिरोको जोखिम बढेपछि नहर बनाएर भेलबाढी तकाई वस्ती सुरक्षित गरिएको छ ।
गुचुमुच्च परेको लुलाङमा सामुदायीक भेला, वैठक बस्ने ठाउँ नहुँदा समस्या थियो । त्यसैले सामुदायीक भवन निर्माण चरणमा छ । जीर्ण भएको वडा कार्यालय भवन निर्माण अन्तिम चरणमा पुगेको छ । वडाका तीन वटा विद्यालय मध्य लम्सुङ मावि, लुलाङ आवि र खोरिया आधारभुत विद्यालय भवन पुननिर्माण गरिएका छन । प्रयाप्त पानी सहितको शौचालय निर्माण गरिएको छ । विद्यालयमा असम्बन्धीत ब्यक्ति र पशुचौपाय प्रवेशलाई रोक्न घेरावार गरिएको छ ।
लुलाङ स्वास्थ्य चौकीमा भवन समेतका पूर्वाधार निर्माण भएका छन । स्वास्थ्यचौकीमा सोलार सहित वत्ति, इन्टरनेट जोडिएको छ । वर्थिङ सेन्टर ब्यवस्थित गरिएको छ । लम्सुङ स्थित स्वास्थ्यचौकीको पुछारमा दरखोलाको कटान र पहिरोले जोखिम बढेपछि तटवन्ध गरिएको छ ।
वस्ती–वस्ती जोड्ने गोरेटो/घोडेटो बाटा मर्मत गरिएका छन । कहीं सिंढी सहित नयाँ निर्माण गरिएको छ । वस्ती भित्रका वाटामा ढुङ्गा विच्छाएर सफा बनाईएको छ । वल्लोपल्लो फाँटमा खेतीपाती गर्न, बस्ती पुग्न र वनजंगलमा आवतजावत गर्न विभिन्न स्थानमा झोलुङ्गे पुल निर्माण गरिएका छन ।
सदरमुकाम बेनीदेखी दरवाङहुँदै पालिका मुकाम रहेको मुना आएको सडक विस्तारगरी लुलाङको खोरियाहुँदै ढोरपाटन जोड्ने सडकको सवैभन्दा कठिन महतलाको भीर फोडिएपछि सडक निर्माणले गति लिएको छ । मुनाबाट खोरियाहुँदै लम्सुङतल दरखोलासम्म सडक पुगेको छ । वडा कार्यलय र पालिकाको बजेटबाट महतलाको भीरबाट पारी तारेर लम्सुङहुँदै लुलाङ सडक पुर्‍याउन ठूलो लगानी गरिएको भएपनि सडकको ग्रेड मिलाउन नसक्दा पुरै सफल भएको छैन ।